Σχεδιάζοντας την Συνταξιοδότηση μας: Τι Μπορούμε να Ξοδέψουμε

Στο προηγούμενο άρθρο μας για το θέμα του Συνταξιοδοτικού Προγραμματισμού, είδαμε ποιες εναλλακτικές επενδυτικές επιλογές έχουμε στην διάθεση μας στην Ελλάδα, προκειμένου να συμπληρώσουμε την βασική μας δημόσια σύνταξη. Και γνωρίζουμε ότι ήδη πολλοί αναγνώστες μας έχουν αρχίσει ένα συμπληρωματικό πλάνο αποταμίευσης για το μέλλον τους.

Όμως οι περισσότεροι ξεκινούν χωρίς να κάνουν τους απαραίτητους υπολογισμούς που απαιτούνται για ένα συνετό συνταξιοδοτικό πλάνο. Και οι πιο σημαντικοί παράγοντες είναι το πόσα χρήματα θα χρειαστεί να συγκεντρώσουμε και πως θα τα ξοδέψουμε σωστά, χωρίς να στερηθούμε υπερβολικά ή να μείνουμε άφραγκοι στο μέλλον!

Όταν αναπτύχθηκε το κίνημα του FIRE (Financial Independence – Retire Early) στις ΗΠΑ την δεκαετία του ’90, οι οπαδοί του έδειξαν στο ευρύ κοινό πόσο εύκολο έχει γίνει να επενδύουμε τα χρήματα μας με χαμηλό κόστος και υψηλή μακροχρόνια απόδοση, με στόχο μία καλύτερη συνταξιοδότηση.

Από την στιγμή που θα αποφασίσουμε να αποταμιεύσουμε κάτι παραπάνω για το μέλλον μας, η ίδια η διαδικασία δεν είναι τόσο δύσκολη (και σίγουρα πιο απλή από ότι πιστεύουν πολλοί):

1) Επιλέγουμε ένα συνετό επενδυτικό πρόγραμμα.

2) Το ταΐζουμε για 30-40 χρόνια.

3) ???

4) Profit!

Πολύ γρήγορα όμως, οι οπαδοί του FIRE συνειδητοποίησαν ότι η αποταμίευση απαντά μόνο στο πρώτο μέρος του συνταξιοδοτικού προβλήματος. Και ότι τα πραγματικά προβλήματα ξεκινάνε την ημέρα που αποφασίζουμε να σταματήσουμε να δουλεύουμε, και να απολαύσουμε τους “καρπούς” των προσπαθειών μας!

Είναι ένα ερώτημα που μπορεί να τεθεί με δύο διαφορετικούς τρόπους, αλλά έχει την ίδια απάντηση:

“Τι κεφάλαιο πρέπει να μαζέψω σήμερα, για να έχω ένα δεδομένο εισόδημα στο μέλλον;”

Ή

“Πόσα χρήματα θα μπορώ να ξοδεύω στο μέλλον, για ένα δεδομένο κεφάλαιο σήμερα;”

Και έτσι καταλάβανε γιατί ο νομπελίστας οικονομολόγος William Sharpe περιγράφει την διαδικασία της συνταξιοδότησης ως “το πιο ύπουλο και δύσκολο πρόβλημα της οικονομικής επιστήμης”.

 

Το Συνταξιοδοτικό “Βουνό”

Ένα από τα πιο σημαντικά σημεία ενός συνταξιοδοτικού πλάνου, είναι ότι χωρίζεται σε δύο βασικές χρονικές φάσεις. Και οι στόχοι της κάθε φάσης διαφέρουν πάρα πολύ!

1) Στην φάση Συσσώρευσης (Accumulation phase) αποταμιεύουμε και επενδύουμε τα χρήματα μας με σκοπό να πετύχουμε την καλύτερη δυνατή απόδοση σε ένα συγκεκριμένο χρονικό ορίζοντα.

2) Στην φάση Αποσυσσώρευσης (Decumulation phase) ξοδεύουμε σταδιακά το κεφάλαιο μας, με στόχο να διατηρούμε ένα σταθερό ποσό ανάληψης για ένα άγνωστο χρονικό διάστημα.

Οι ειδικοί του Συνταξιοδοτικού Προγραμματισμού παρομοιάζουν συχνά την όλη διαδικασία με την ορειβασία. Όσο εργαζόμαστε και αποταμιεύουμε, το κεφάλαιο μας αυξάνεται σταδιακά μέχρι να φτάσουμε στην κορυφή, ενώ στην συνέχεια κατεβαίνουμε το βουνό με όσο γίνεται πιο σταθερό ρυθμό.

Και όπως γνωρίζουν οι ορειβάτες, τα περισσότερα ατυχήματα δυστυχώς συμβαίνουν στην φάση της καθόδου!

Ο κύριος στόχος ενός συνταξιοδοτικού πλάνου στην φάση της αποσυσσώρευσης είναι να μην ξεμείνουμε από χρήματα όσο ζούμε. Και ενώ ο πιο προφανής κίνδυνος είναι να ξοδέψουμε πολύ γρήγορα τα χρήματα μας, ένα πλάνο μπορεί να πέσει έξω με πολλούς άλλους τρόπους:

• Να αυξηθούν απρόβλεπτα τα έξοδα μας.
• Να μειωθεί κάποια άλλη πηγή εισοδήματος μας (π.χ. η δημόσια σύνταξη).
• Να έχουμε ένα χαρτοφυλάκιο υπερβολικά υψηλού ρίσκου, ευάλωτο σε ξαφνικές ζημιές που θα γίνουν αμετάκλητες (sequence of returns risk).
• Να αυξηθεί στο μέλλον ο πληθωρισμός, έτσι ώστε τα χρήματα μας να μην καλύπτουν τις ανάγκες μας.
• Να ζήσουμε περισσότερο από τον μέσο όρο.

 

Ο “παρεξηγημένος” κανόνας του 4%

Το 1994 κυκλοφόρησαν δύο επιστημονικές μελέτες που οι οπαδοί του FIRE θα χρησιμοποιούσαν ως τον “τυφλοσούρτη” τους για την περίοδο της αποσυσσώρευσης. Από την μία ο William Bengen και από την άλλη η “έκθεση Trinity” των Cooley, Hubbard και Walz, χρησιμοποίησαν ιστορικά δεδομένα του αμερικάνικου χρηματιστηρίου για να προσδιορίσουν ένα λεγόμενο “ασφαλές” ποσοστό ανάληψης (safe withdrawal rate – SWR) σε ένα χαρτοφυλάκιο συνταξιοδότησης, χωρίς να κινδυνεύει να αδειάσει πρόωρα.

Και οι δύο μελέτες κατέληξαν σε ένα ασφαλές ποσοστό ετήσιων αναλήψεων (SWR) γύρω στο 4% της συνολικής αξίας του χαρτοφυλακίου για 30 χρόνια.

Ή αλλιώς, ένα χαρτοφυλάκιο αρχικής αξίας “25 x ετήσια έξοδα” μπορεί να καλύψει τις μελλοντικές μας ανάγκες για 30 χρόνια με 90% πιθανότητα επιτυχίας.

Κάποιοι παρατηρητικοί μπορεί εδώ να ρωτήσουν: “Αφού υπολογίζουμε κεφάλαιο = 25 x ετήσια έξοδα, γιατί λέμε ότι το χαρτοφυλάκιο αυτό μας καλύπτει για 30 χρόνια;” Και η απάντηση βρίσκεται στην σχέση της απόδοσης του χαρτοφυλακίου από την μία, και του μελλοντικού πληθωρισμού από την άλλη. Με λίγα λόγια οι ειδικοί κατέληξαν σε αυτό το νούμερο παίρνοντας υπόψιν όλους τους παραπάνω παράγοντες, για να καταλήξουν σε μία στατιστική απάντηση.

Οι μελέτες αυτές αποτελέσαν μία σημαντική βάση στην επιστήμη του συνταξιοδοτικού προγραμματισμού, και οι περισσότεροι ειδικοί βασίζονται στην μεθοδολογία τους για τις δικές τους μελέτες. Πολλοί οπαδοί του FIRE όμως αναφέρουν ξερά το “4% – 25x”, χωρίς να γνωρίζουν ότι οι μελέτες αυτές βασίζονται σε κάποια κρίσιμα στοιχεία που αν αγνοηθούν, μπορεί να οδηγήσουν σε μεγάλα λάθη:

• Το χαρτοφυλάκιο συνταξιοδότησης απευθύνεται σε έναν Αμερικάνο συνταξιούχο, και οι μελέτες βασίστηκαν αποκλειστικά σε ιστορικά στοιχεία χρηματιστηρίων, επιτοκίων και πληθωρισμού των ΗΠΑ μεταξύ 1926-1976 (Bengen) / 1926-1997 (Trinity).
• Το χαρτοφυλάκιο αναφοράς αποτελείται από 50% μετοχές ΗΠΑ και 50% κρατικά ομόλογα ΗΠΑ. Διαφορετικά χαρτοφυλάκια μπορεί να δώσουν πολύ διαφορετικά αποτελέσματα.
• Ο συνταξιούχος θα τραβήξει το πρώτο έτος ποσό ίσο με το 4% της αξίας του χαρτοφυλακίου, ενώ τα επόμενα χρόνια θα προσαρμόσει το ποσό αυτό βάσει πληθωρισμού.
• Το χαρτοφυλάκιο έχει χρονικό ορίζοντα τα 30 χρόνια, με πιθανότητα 90% να μην εξαντληθεί  μέχρι τότε.

 

Οι κίνδυνοι και τα νέα δεδομένα

Αν και ο γενικός κανόνας του 4% αποτελεί έναν χρήσιμο σημείο εκκίνησης για το συνταξιοδοτικό πλάνο μας, μπορούμε πολύ εύκολα να δούμε αρκετούς κινδύνους:

Καταρχήν οι διεθνείς επενδυτικές αγορές σήμερα δεν έχουν καμία σχέση με τις αμερικάνικες αγορές του περασμένου αιώνα. Ακόμα και μετά το τέλος του καθεστώτος των μηδενικών επιτοκίων, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι δεν μπορούμε στο μέλλον να περιμένουμε τις ίδιες υψηλές αποδόσεις με αυτές των περασμένων δεκαετιών.

Έτσι οι προβλέψεις του τύπου “10% ετησίως από τον S&P 500!” είναι μάλλον αφελείς, αν όχι επικίνδυνες για το συνταξιοδοτικό πλάνο μας.

Ακόμα όμως και εάν κάνουμε πιο ρεαλιστικές προβλέψεις για την απόδοση του χαρτοφυλακίου μας, δεν μπορούμε να προβλέψουμε με ποια σειρά θα προκύψουν αυτές οι αποδόσεις. Και εδώ κρύβεται και ο πιο ύπουλος κίνδυνος για το συνταξιοδοτικό μας πλάνο, που θα εξετάσουμε αναλυτικά στο επόμενο άρθρο μας: ο κίνδυνος της αλληλουχίας αποδόσεων (sequence of returns risk).

Με πολύ απλά λόγια, όταν βρισκόμαστε στην φάση της αποσυσσώρευσης, μία πιθανή πτώση στις επενδυτικές αγορές γίνεται οριστική και αμετάκλητη για εμάς!

Και αυτό συμβαίνει επειδή κάθε φορά που τραβάμε χρήματα από το χαρτοφυλάκιο μας, το συνολικό διαθέσιμο κεφάλαιο μειώνεται. Έτσι για κάθε πτώση των αγορών, θα χρειαστούμε στο μέλλον πολύ μεγαλύτερη άνοδο για να καλύψουμε τις ζημιές μας. Ειδικά ένα απότομο “κραχ” στα πρώτα χρόνια της συνταξιοδότησης μας (όπως έπαθαν πολλοί το 2008), μπορεί να ρίξει εντελώς έξω τις προβλέψεις μας για το πόσα χρήματα θα μπορούμε να παίρνουμε, και για πόσα χρόνια.

Ένας τελευταίος παράγοντας ρίσκου είναι κάτι που στην αρχή φαίνεται πολύ ευχάριστο για όλους μας: το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής. Με τους ανθρώπους στις δυτικές κοινωνίες να ζούνε όλο και περισσότερο και με διαρκώς καλύτερη ποιότητα ζωής, γίνεται ξεκάθαρο ότι τα χρήματα που αποταμιεύουμε θα πρέπει να μας κρατήσουν για περισσότερα από 30 χρόνια, ειδικά εάν σκοπεύουμε να σταματήσουμε να δουλεύουμε πριν τα 65 μας.

 

Ένα πιο ρεαλιστικό πλάνο

Με βάση όλα τα παραπάνω, οι ειδικοί του Συνταξιοδοτικού Προγραμματισμού τα τελευταία χρόνια έχουν καταλήξει σε κάποιες πιο ρεαλιστικές παραδοχές για όποιον θέλει να σχεδιάσει μία ασφαλή συνταξιοδότηση μόνος του.

Κάποιοι φανατικοί του FIRE μπορεί να “στραβώσουν”, βλέποντας ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο εύκολα όσο νόμιζαν. Όμως είναι καλύτερο να κάνουμε μία πιο συντηρητική πρόβλεψη τώρα που έχουμε ακόμα χρόνο, παρά να βρεθούμε σε αδιέξοδο στο μέλλον:

– Η διάρκεια της συνταξιοδότησης είναι ο πιο κρίσιμος παράγοντας του πλάνου μας. Ειδικά εάν θέλουμε να σταματήσουμε να εργαζόμαστε πριν τα 65 μας, πρέπει οπωσδήποτε να φροντίσουμε το κεφάλαιο μας να μας καλύπτει για περισσότερο από 30-40 χρόνια.

– Οι σημερινοί υπολογισμοί για το “ασφαλές” ποσοστό ανάληψης έχουν μειωθεί αρκετά από το γνωστό 4%, εξαιτίας των χαμηλότερων μελλοντικών αποδόσεων των αγορών. Οι περισσότεροι ειδικοί σήμερα προτείνουν ένα ποσοστό γύρω στο 3,5%, ειδικά όταν μιλάμε για ένα διεθνές χαρτοφυλάκιο πέρα από τις ΗΠΑ.

– Η σύνθεση του χαρτοφυλακίου συνταξιοδότησης είναι επίσης κρίσιμη, αφού η πρώτη προτεραιότητα μας είναι η διαφύλαξη του κεφαλαίου, και όχι οι αβέβαιες μελλοντικές αποδόσεις. Οι μελέτες προτείνουν ένα χαρτοφυλάκιο με ποσοστό μικρότερο από 50% σε διεθνείς μετοχές, με το μεγαλύτερο ποσοστό σε ομόλογα μικρής-μέσης διάρκειας (έως 10 έτη), έντοκα γραμμάτια, money-market funds ή μετρητά.

 

Ξοδεύοντας πιο “έξυπνα”

Πέρα από την επιλογή της κατάλληλης σύνθεσης για το χαρτοφυλάκιο μας (κάτι που θα εξετάσουμε αναλυτικά στο επόμενο άρθρο μας), μπορούμε επίσης να επιλέξουμε μία πιο “ευέλικτη” μέθοδο για τις ετήσιες αναλήψεις από το χαρτοφυλάκιο μας, αντί για το απλό 4%.

Οι ειδικοί έχουν μελετήσει αρκετές εναλλακτικές στρατηγικές ανάληψης, ανάλογα με το εάν δίνουμε μεγαλύτερο βάρος στην σταθερότητα των ετήσιων ποσών, στην μεγιστοποίηση των ποσών για ένα δεδομένο διάστημα, ή στην διατήρηση του χαρτοφυλακίου για το μεγαλύτερο διάστημα. Κάποιες από τις πιο γνωστές είναι οι εξής:

– Σταθερό ποσοστό (constant percentage): Κάθε χρόνο τραβάμε ένα σταθερό ποσοστό της τρέχουσας αξίας του χαρτοφυλακίου μας (π.χ. 4%), χωρίς καμία άλλη προσαρμογή. Είναι εύκολη στον υπολογισμό, αλλά το ποσό της ανάληψης αλλάζει σημαντικά κάθε χρόνο βάσει της απόδοσης του χαρτοφυλακίου, ενώ αγνοεί και τον πληθωρισμό.

– Κλάσμα διάρκειας (1/Ν): Είναι παρόμοια με την προηγούμενη, διαιρώντας την τρέχουσα αξία του χαρτοφυλακίου με τα χρόνια που απομένουν στο πλάνο μας. Για παράδειγμα, σε ένα πλάνο 30 ετών το πρώτο έτος τραβάμε ποσό ίσο με το 1/30 της συνολικής αξίας, το 10ο έτος τραβάμε το 1/20, ενώ το προτελευταίο έτος το 1/2.

– Μεταβλητό ποσοστό (Variable percentage withdrawal): Μία στρατηγική που αναπτύχθηκε από την κοινότητα των Bogleheads, συνδυάζοντας τις δύο προηγούμενες. Πολλαπλασιάζοντας κάθε χρόνο την τρέχουσα αξία του χαρτοφυλακίου με ένα ποσοστό βάσει πίνακα υπολογισμού, βρίσκουμε το ποσό που μπορούμε να τραβήξουμε. Η μέθοδος αυτή αυξάνει σταδιακά τις ετήσιες αναλήψεις ανάλογα και με την απόδοση του χαρτοφυλακίου μας.

– Μέθοδος δυναμικών αναλήψεων της Vanguard (Vanguard Dynamic Spending): Η γνωστή επενδυτική εταιρεία έχει αναπτύξει μία στρατηγική που μοιάζει στην προηγούμενη, ορίζοντας επιπλέον ένα μέγιστο και ελάχιστο ποσοστό μεταβολής των ετήσιων αναλήψεων. Π.χ. για ένα αρχικό ποσό ανάληψης €10.000 μπορούμε να πούμε ότι αυτό θα μεταβάλλεται κάθε έτος από -2,5% έως +5% ανάλογα με την απόδοση του χαρτοφυλακίου. Έτσι δίνουμε μεγαλύτερο βάρος στην σταθερότητα των ετήσιων αναλήψεων και την βιωσιμότητα του χαρτοφυλακίου μας.

– Δυναμικό ποσοστό ασφαλών αναλήψεων (Variable SWR): Μία πιο σύνθετη στρατηγική που περιλαμβάνει επιπλέον παράγοντες όπως την αναμενόμενη επενδυτική απόδοση, τον πληθωρισμό και το προσδόκιμο ζωής.

– Διαφύλαξης κεφαλαίου (capital preservation): Σε αντίθεση με τις προηγούμενες, αυτή η στρατηγική αξιοποιεί μόνο τους ετήσιους τόκους και τα μερίσματα του χαρτοφυλακίου, αφήνοντας άθικτο το αρχικό κεφάλαιο. Χρησιμοποιείται κυρίως από όσους θέλουν να αφήσουν κληρονομιά, αλλά το ποσό ανάληψης είναι πιο περιορισμένο και ασταθές από τις άλλες μεθόδους.

– Διαρκές ποσοστό ανάληψης (Perpetual withdrawal ratio): Άλλη μία στρατηγική χαμηλού ρίσκου, όπου προσδιορίζουμε ένα χαμηλότερο ποσοστό ανάληψης που εξασφαλίζει ότι το χαρτοφυλάκιο μας δεν θα εξαντληθεί ποτέ, ακόμα και μετά από κακές περιόδους στις αγορές.

Όποια όμως στρατηγική ανάληψης και αν επιλέξουμε, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι το μέλλον είναι αδύνατον να προβλεφθεί με ακρίβεια. Και εάν για οποιονδήποτε λόγο βλέπουμε ότι οι προβλέψεις μας θα πέσουν έξω, θα πρέπει το πλάνο μας να έχει την απαραίτητη ευελιξία ώστε να μην βρεθούμε σε αδιέξοδο στα γεράματα μας.

 

Εργαλεία για το πλάνο μας

Όσο εξετάζουμε το θέμα του Συνταξιοδοτικού Προγραμματισμού, τόσο καταλαβαίνουμε ότι δεν μπορούμε να βασιστούμε σε λίγους πρόχειρους υπολογισμούς για τα επόμενα 30-40 χρόνια της ζωής μας.

Ευτυχώς όμως για εμάς, τα τελευταία χρόνια οι οπαδοί του FIRE και οι επαγγελματίες του κλάδου προσφέρουν πολλά δωρεάν εργαλεία και πηγές ενημέρωσης, που μας βοηθάνε να προσδιορίσουμε και να πετύχουμε τους στόχους μας.

Μερικά από τα πιο δημοφιλή δωρεάν εργαλεία για να υπολογίσουμε το πλάνο συνταξιοδότησης μας είναι τα εξής:

• FI Calc
• cFIREsim
• FIRECalc
• EarlyRetirementNow (Google Sheets)
• Portfolio Charts – Το δημοφιλές εργαλείο ανάλυσης χαρτοφυλακίων διαθέτει μεταξύ άλλων και υπολογιστή ποσοστού ασφαλών (SWR) και διαρκών (PWR) αναλήψεων, βάσει ιστορικών δεδομένων για κάθε χαρτοφυλάκιο.
• ProjectionLab – Το ολοκληρωμένο εργαλείο financial planning που χρησιμοποιούμε στο Ourwallet για τις μακροχρόνιες μελέτες των πελατών μας, και που προσφέρει και πλήρη ανάλυση σεναρίων συνταξιοδότησης.

 

Can You Really Do-It-Yourself?

Ένα από τα μεγαλύτερα ρίσκα σε ένα ατομικό συνταξιοδοτικό πλάνο, είναι ότι δεν θα έχουμε δεύτερη ευκαιρία στην εκτέλεση του. Είτε πέσουμε σε μία κακή συγκυρία των αγορών, είτε υπολογίσουμε λάθος τα έξοδα μας, είτε ζήσουμε μέχρι τα 105 μας, κάθε γεγονός και απόφαση είναι αμετάκλητη.

Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα που έχουν τα συνταξιοδοτικά ταμεία και οι ασφαλιστικές εταιρείες, είναι ότι μπορούν να κατανείμουν τα ρίσκα των χιλιάδων ασφαλισμένων τους σε μία μεγάλη κοινή “δεξαμενή” κεφαλαίων. Και έτσι μπορούν να κάνουν πιο ασφαλείς προβλέψεις για τους πόρους που θα χρειαστούν τις επόμενες δεκαετίες, το επενδυτικό ρίσκο που μπορούν να αναλάβουν, και τις πληρωμές που θα κάνουν κάθε μήνα σε κάθε ασφαλισμένο, ανεξάρτητα από το πόσα χρόνια θα ζήσουν.

Στο δικό μας συνταξιοδοτικό πλάνο όμως, η ευθύνη και τα ρίσκα είναι 100% δικά μας.

Στα επόμενα μας άρθρα λοιπόν, θα δούμε αναλυτικά τι μορφή πρέπει να έχει ένα χαρτοφυλάκιο στην περίοδο της συνταξιοδότησης. Εδώ υπάρχουν πολλοί παράγοντες ρίσκου (sequence of returns risk, drawdown & recovery risk) που δεν εμφανίζονται κατά την περίοδο της αποταμίευσης. Ευτυχώς όμως υπάρχουν και οι κατάλληλες στρατηγικές (glide-path investing, target-date funds, bucket strategy) που μας βοηθάνε να αντιμετωπίσουμε τα ρίσκα αυτά, και τελικά να εξασφαλίσουμε μία πιο ασφαλή συνταξιοδότηση!